Rozliczanie w drodze kompensaty należności w złotówkach oraz zobowiązania w walucie obcej

Jednym ze sposobów regulowania wzajemnych rozrachunków jest kompensata (potrącenie). Może być ona dokonywana przez tzw. potrącenie jednostronne (kompensatę jednostronną, na podstawie art. 498-502 K.c.) lub w formie kompensaty umownej (por. art. 353¹ K.c.). Na podstawie art. 498-499 K.c., gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Potrącenia dokonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe. Z kolei w przypadku kompensaty umownej (tj. dokonanej na podstawie art. 353¹ K.c.), umowa pomiędzy kontrahentami powinna przewidywać, które wierzytelności podlegają potrąceniu, na jaką datę oraz sposób rozliczenia między kontrahentami ewentualnej nadwyżki jednej wierzytelności nad drugą. Kompensaty wzajemnych należności i zobowiązań z kontrahentem można dokonać nie tylko gdy są one wyrażone w walucie polskiej, ale również w przypadku, gdy są one wyrażone:

1) w tej samej walucie obcej,

2) jedno z nich (należność lub zobowiązanie) - w walucie polskiej, natomiast drugie (należność lub zobowiązanie) - w walucie obcej,

3) w dwóch różnych walutach obcych.

Jeżeli kompensata dotyczy należności i zobowiązań w walutach obcych, to przy ich rozliczaniu należy uwzględnić art. 30 ust. 2 ustawy o rachunkowości.

Kompensata jest formą rozliczenia bezgotówkowego. W przypadku kompensaty nie dochodzi do przepływu środków pieniężnych pomiędzy kontrahentami, a zatem nie następuje faktyczna (rzeczywista) wymiana jednej waluty na inną. Powoduje to, że jednostka przelicza na walutę polską podlegające kompensacie rozrachunki w walucie obcej stosując kurs średni ogłoszony dla danej waluty (walut) przez NBP z dnia poprzedzającego dzień dokonania kompensaty. Na dzień dokonania kompensaty zazwyczaj występują różnice kursowe spowodowane zastosowaniem przez jednostkę różnych kursów waluty obcej do przeliczenia należności i zobowiązań w walutach obcych na dzień ich powstania oraz na dzień kompensaty. Analogicznie, jak przy regulowaniu rozrachunków w formie zapłaty, różnice kursowe powstałe w wyniku kompensaty zalicza się odpowiednio do przychodów lub kosztów finansowych. Przy czym, jeśli kompensata dotyczy zobowiązania z tytułu zakupu środka trwałego, i do dnia jej dokonania środek trwały nie został oddany do używania, to powstałe różnice kursowe należy uwzględnić przy ustalaniu jego wartości początkowej (por. art. 28 ust. 8 ustawy o rachunkowości).

Należy jednak pamiętać, iż na skutek potrącenia (kompensaty) obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Ewentualne saldo pozostające na koncie rozrachunkowym po kompensacie stanowić będzie należność bądź zobowiązanie, podlegające dalszemu rozliczeniu, np. poprzez zapłatę.

W księgach rachunkowych ewidencja kompensaty następuje w obrębie rozrachunków z kontrahentami. Jednostka wyksięgowuje należność od kontrahenta w korespondencji z zobowiązaniem wobec niego. Zapisy dotyczące kompensaty rozrachunków dokonywane są w przypadku:

1) kompensaty umownej - w oparciu o umowę,

2) kompensaty jednostronnej - na podstawie oświadczenia jednej ze stron.

Wymienione dokumenty, aby mogły być podstawą zapisów w księgach, muszą spełniać warunki do uznania za dowody księgowe określone w art. 21 ust. 1 ww. ustawy.

Przykład

I. Założenia:

1. Spółka z o.o. posiada należność od kontrahenta "X" w wysokości: 15.000 zł oraz zobowiązanie wobec tego samego kontrahenta w wysokości: 6.000 EUR, wycenione po kursie: 4,35 zł/EUR.
2. Umowa o współpracy przewiduje, że każda ze stron może dokonać kompensaty wzajemnych rozrachunków, informując o tym drogą mailową drugą stronę na 10 dni przed planowaną datą kompensaty oraz wskazując należności i zobowiązania podlegające potrąceniu.
3. Informację o planowanej kompensacie należności i zobowiązań spółka z o.o. przesłała kontrahentowi "X" 20 czerwca 2022 r.
4. Kompensaty dokonano 30 czerwca 2022 r. Kurs średni NBP z dnia poprzedzającego ten dzień, tj. 29 czerwca 2022 r., wynosił: 4,4991 zł/EUR (kurs przykładowy).

5. Na koncie 21 "Rozrachunki z dostawcami" pozostało do zapłaty zobowiązanie w kwocie: 2.666 EUR, wycenione po kursie: 4,35 zł/EUR, co daje kwotę: 11.597,10 zł.
6. Spółka spłaciła resztę zobowiązania przelewem z rachunku walutowego. Kurs średni NBP z dnia poprzedzającego dzień zapłaty wynosił: 4,48 zł/EUR (kurs przykładowy).

II. Dekretacja:

III. Księgowania: