Istota i zakres rachunku kosztów

Według art. 3 ust. 1 pkt 31 ustawy o rachunkowości, przez koszty (i straty) rozumie się uprawdopodobnione zmniejszenie w okresie sprawozdawczym korzyści ekonomicznych, o wiarygodnie określonej wartości, w formie zmniejszenia wartości aktywów, albo zwiększenia wartości zobowiązań i rezerw, które doprowadzą do zmniejszenia kapitału własnego (lub zwiększenia jego niedoboru) w inny sposób niż wycofanie środków przez udziałowców lub właścicieli.

Natomiast pod pojęciem rachunku kosztów należy rozumieć zespół czynności zmierzających do ustalenia w różnych przekrojach wyrażonych w pieniądzu nakładów pracy żywej i uprzedmiotowionej, dokonanych w przedsiębiorstwie w określonym czasie i z określonym przeznaczeniem. Rachunek kosztów prowadzony jest poprzez realizację różnych czynności w ramach procesu informacyjnego. Z tego punktu widzenia do głównych elementów rachunku kosztów należą: pomiar i wycena kosztów, dokumentacja kosztów, ewidencja i rozliczanie kosztów, kalkulacja kosztów, planowanie kosztów, analiza kosztów, sprawozdawczość kosztów.

Od rachunku kosztów oczekuje się informacji ułatwiających podejmowanie decyzji oraz prowadzenie racjonalnej działalności. Poza głównym zadaniem (informacyjnym) rachunek kosztów powinien spełniać wiele zadań szczegółowych. Do najważniejszych zalicza się:

• dostarczenie wiarygodnych danych potrzebnych do sporządzenia obligatoryjnych elementów sprawozdania finansowego, w szczególności do ustalenia prawidłowego wyniku działalności jednostki dzięki obliczaniu kosztów dotyczących przedmiotu sprzedaży i prawidłowej wycenie zapasów produktów pracy,
• ustalenie rentowności poszczególnych produktów pracy oraz sporządzenie dla tych produktów jednostkowych kalkulacji,
• dostarczenie niezbędnych informacji do planowania optymalnej struktury asortymentowej produkcji,
• dostarczanie wiarygodnych podstaw dla potrzeb polityki cenowej produktów i usług,
• dostarczenie niezbędnych informacji dla potrzeb kontroli i oceny efektywności działania poszczególnych komórek organizacyjnych.

Rachunek kosztów powinien zatem zaspokoić potrzeby związane z przygotowaniem sprawozdania finansowego oraz dostarczyć informacji dla zarządzania przedsiębiorstwem.

Sprostanie wymienionym celom zależy w znacznym stopniu od stosowanych przez jednostki gospodarcze systemów rachunku kosztów. Pod tym względem warto tu wymienić najczęściej stosowane w praktyce modele rachunku kosztów, tj.:

• rachunek kosztów pełnych, zwany tradycyjnym rachunkiem kosztów, przyjęty za obligatoryjny w polskim prawie bilansowym, a zatem niezbędny dla prawidłowego sporządzenia sprawozdania finansowego; ta odmiana rachunku kosztów bazuje na podziale kosztów na bezpośrednie i pośrednie, a przedmiotem jego opracowań są koszty ex post;
• rachunek kosztów zmiennych, zwany także rachunkiem kosztów częściowych, stosowany przez jednostki gospodarcze, mimo iż nie ma charakteru obligatoryjnego, gdyż dostarcza informacji przydatnych w zarządzaniu; rachunek ten opiera się na podziale kosztów na zmienne i stałe.